Renzo Pezzani: chi ha frequentato la scuola elementare negli anni ’50 ricorda certamente questo nome: le sue poesie in lingua erano presenti in molti libri di lettura. Lo abbiamo ritrovato da adulti, come autore di poesie nella sua lingua madre, il dialetto di Parma. La sua tumultuosa vita si svolse fra il 1898 e il 1951. Maestro di scuola elementare fra 1922-26, dovette abbandonare l’insegnamento per motivi politici. Trasferitosi a Torino, lavorò presso la Società Editrice Internazionale e si dedicò alla scrittura di poesie in lingua, romanzi, libri di novelle e favole, con un particolare interesse per la letteratura per l’infanzia. Pier Paolo Pasolini, che ha dedicato alcune pagine della sua Poesia dialettale del Novecento (Einaudi editore, 1952) al commoventissimo Pezzani, definisce questo periodo della vita del poeta una “sua persistente preistoria in un italiano generico, censurato, dal quale Pezzani esce improvvisamente alla storia poetica con Bornisi del 1939″ nel quale si riconoscono gli influssi di De Amicis, Pascoli e Gozzano.
Dopo Bornisi seguirono altre raccolte dialettali: Tarabacli, Bagaron’na e Oc luster, quest’ultima pubblicata l’anno prima della morte. Nell’immediato dopoguerra intraprese l’attività di editore con uno straordinario successo grazie alle vendite di libri per la scuola. Ben presto, si trovò sommerso dai debiti, malato di diabete e senza più una casa dove abitare con la madre. Si spense a Castiglione Torinese in assoluta miseria.
Dalla raccolta Oc luster è tratta la poesia La stria Savata (La strega Ciabatta), una delle quattro poesie dedicate da Pezzani alle figure magiche delle streghe, trasposta qui da Luciano Cucchi dal dialetto parmense a quello reggiano.
La stria Savata
Adessa ti ‘t täz, e ti ‘t fe sessè.
Ti sopiot al näs. E mi ‘v cont cmè l’è stè
che un gioren na stria saräda int un sach
l à fat un’arlia a Pepo ‘l cibach.
La stria Savata, na vecia maligna
ch’ a porta la scoffia pär sconder la tigna;
ch’a s’grata dal plughi, ch a dorma int la paja,
ch ‘la gh’à quälch piocen strajè pär la maja;
che tutti, pär sträda, la tozen pär mata,
la speta la sira e la dventa n a gata.
Na gata ch’a sgnavla pri copp i camen,
ch’a speta la lon’na e la va pär ozlen.
E Pepo chill noti ch’al s’prilla, ch’al s’mesda,
ch’al ronfa un quärt d’ora e po’ subita al s’desda,
al pensa a cla gata ch’a va e ch’a ven
quarciäda int na dgama, co’ un po’d’osmaren,
do ften’ni d pansetta, un po’ ’d laver e un briz
äd pevr’r e d canela, e ‘l se lecca i barbiz.
Na sira pri copp a gh’è n’ombra ‘d’n ozlas:
l’è Pepo descälsa ch’al metta zo ‘i las,
e ‘l speta ch’agh casca la gata, da le.
L’è pront con al sach e ‘l ne tira pu l fiè.
La gata la riva, la sponta la testa,
la corra, la sgnavla, la näsa.. e la gh’resta;
e Pepo ‘l la ciapa ch’la boffa, la siga.
Al sach al se sbatta, mo Pepo al la liga,
e ‘l corra in botega e, s’a riva dla genta,
al bata ‘l martel e ‘l fa fenta de gnenta.
Che bela giornäda p’r un pover cibach:
na drissa, n’ armonta, soquant soratach
e l’ost ch’al la speta e ‘l ten pront la padela
e l’ mola ‘l cortel parchè ‘gh tocca la pela.
L’è lì ch’al lavora, e ‘l sin sufla un bconsen,
ch’al senta na voza ch’l’al ciama: Pepen!
Pepen? se in botega al gh’è lu e la gata!
Al s’tasta la freva: e la stria Savata
l’artornn a ciamärel: -Pepen! lass’m andär.
Son chi carga ‘d doji, ne’m poss gnan gratär.
Quat’r os senza polpa, chi vöt ch’a ja magna?
Chi ‘m metta in padela sconsuma la bagna.
E Pepo al la senta, l’è smort cmè un linsol:
– Pepen, tirem fora e mi ‘t dagh col ch’at vol…
La pär una fola! – Co’ dit ch’at me dè?
– Na branca ‘d marengh: an j ò gnanca contè.
J en luster cmè ’l sol, e se ‘t täz a tja sent.-
–Si fussen sinquanta!.. – J en forsi pu ‘d sent. –
–E po’, quand j ò spes? – A tin dagh n’äter tant…-
E Pepo al fa i cont e l se trata coi guant.
L’è tant ch’al la speta na briza ‘d forton’na!
La Netta, povren’na, l’è li ch’la sangon’na:
la va con il socli, l’an ghà gnan’ na vesta
ch’la possa andär fora na volta a la festa.
E Stela, l’iv vista, che angiol, che blessa?
Agh vol na vesten’na, adessa ch ‘la cressa…
– At ditt ch’j en tarzent i marengh ch’at me dè?
– Dozent, e dozent j en chi bele contè.
-J en poch. ¬ Mo co’ vot? ¬ A t’ò fat al ristrett.
Ti damen tarzent e capiss ch’a gh’ armett. –
La gata la boffa e la conta e l’arconta:
e sent, e dozent e la gh’ metta la zonta,
quand riva la Netta in botega, äd sorpresa:
– ‘T lass chi la puten’na, mi vagh a fär spesa.-
La s’guärda dintorna. L’à bele nasè
che Pepo in botega al gh’à quel ‘d mäl loghè.
– Alora mi vagh… et lass chi la puten’na…
Ti dag un’ociäda… Co’ t toghia da sen’na?
A vot un strolghett o na ften’na ‘d pansetta? –
L’è insimma a la porta co’ in man la marletta,
ch’la senta na voza gnir fora dal sach:
– Pepen, tirem fora! Pepen, t’è un vigliach.
– Pepen? Mo ch’’it ciama? Chỉ’m ciama? Nisson.
At fis-cia glj orecci. – Chi csì gh’è qualcdon!
– Tarzent! i gh’en tutti, Pepen, za contè.
T’ho dal vigliach, mo ‘t tal si meritè. –
La Netta la s’butta ch’la pär un falchett,
e Pepo al se drissa e l strabucca ‘l banchett;
– Sta ferma, ch’at conta! La Netta l’è sorda
L’è li ch’la bordiga, la tira la corda.
Al sach al se sliga, la gata la bzia,
mo prima ‘d scapär la gh’vol fär un’ arlia:
la dà na sgranfgnäda int al näs al cibach,
che finna ch’al scampa gh vedremma ’l silach.
La stría Savâta
Adèsa té a t têş e a t fê sesè
Té sopièt al nês…E mé ’v cunt cme l ē stê
che un dé na stria in un sâch mia sarê bèin.
l’à fât un’arlìa a Pèpo al scarpulèin.
La stría Sâvata, na vècia malégna
ch la pôrta la scófia per lughêr la tégna;
ch l a s grâta dal pólghi, ch la dor’m in dla pâja,
ch la gh à quêlch piucîn spêrs per la mâja;
che tót, per la strêda la tōşen per mâta,
la spèta la sîra e la dvèinta na gâta.
Na gâta ch l a şgnâvgla p’r i còp e camèin,
ch l aspèta la lûna e la và per uşlèin.
E Pèpo cal noti ch as préla, ch al se şméşda,
ch al ronfa un quêrt d’ōra e subét al s’déşda,
al pèinsa a la gâta ch la và e s’la vîn
quacêda in na dgâma, con un bèl pucîn,
dō fetlèini d pansèta, un pō d lêrd un brîş
’d pèiver, ed canèla, e ’l s barlèca i barbîş.
Na sîra p’r i còp gh ē n’òmbra d’n uşlâs:
l ē Pèpo deschêlsa ch al mèt şó un lâs,
e l spèta ch a gh casca la gâta da lē,
L ē prùnt cun al sâch e al tîra gnân fiê.
La gâta l’arîva, se gh vèd sōl la tèsta,
la cór, la şgnânvla, la nêsa…e la gh rèsta;
e Pèpo ’l la ciâpa ch la şbófa, la sîga.
Al sâch al se şbât, mó Pèpo a j lîga,
e ’l còr in butèiga e, s’arîva dla gînt,
al bât al martèl e al fà fînta ed gnînt.
P’r un scarpulèin puvrèt che bèla giurnêda:
soquânt sōvratâch e na bèla sulêda
e l’ôst ch al l aspèta e l tîn prûnt la padèla
e al gósa ’l curtèl perché gh tòca la pèla.
L ē lé ch al lavōra, al giósta un pulachèin,
ch al sèint na vōş ch al li ciâma – Pepèin!
Pepèin? se in butèiga al gh ē ló e la gâta!
Al s tâsta la frêva; e la stría Savâta
l artôrna a ciamêrel: – Pepèin! Les’m andêr.
Sûn cârga ed dulōr, n a m pôs gnân gratêr.
Quâtr’ôs sèinsa pōlpa, chi vōt ch j a mâgna?
Chi ’m mèt in padèla scunsōma la bâgna.
Pèpo al la sèint, l ē şmôrt cme un linsôl:
– Pepèin tiròm fōra et dâgh còl ch a gh vōl…
La pêr na fôla! – C’s êt dét che t ém dê?
– Na branchêda d maréngh, an j ò gnân cuntê.
J în lóster cme l sōl, e se t’ tês e ti sèint. –
– Se fosén sincuânta!…- J în fôrsi pió d sèint.-
– E pō quând j ò spèiş? – A t în dâgh ēter tânt…-
E Pèpo al fà i cûnt e al s trâta cui guânt.
L ē tânt ch al l’aspèta un brîş ed furtòuna!
La Nèta, puvrèina, l ē lé ch la sangòuna:
la và cun i sôchej, la gh à gnân na vèsta
ch la pōsa andêr fōra na vôlta a la fèsta.
E Stèla, l’îv vésta che angiôl, che blèsa?
Agh vōl na vestèina adès ch la crèsa…
– Et dét ch în tersèint i marèngh ch a t me dê?
– Duşèint, e duşèint j în ché bèle cuntê.
– J în pôch . – Mó csa vōt? – A t ò fât al ristrèt.
Té damén terşèint e capés che gh’armèt.-
La gâta la bófa e la cûnta e l’arcûnta:
e sèint e duşeint e l a gh mèt la şûnta,
quând rîva la Nèta in butèiga ed surprèişa:
– ’T lês che la putèina, mé vagh a fêr spèişa.-
La s guêrda d’intôrna, l’à bèle nasê
che Pèpo in butèiga al gh à quèl ‘d mêl lughê.
¬ Alōra mé a vâgh…et lês che la putèina…
Té dâgh n’ucêda…C’sa tōghia da sèina?
A vōt un strulghîn o na fèta ‘d pansèta? –
L ē inséma a l’ós cun in mân la marlèta,
ch la sèint na vōs gnîr fōra dal sâch:
– Pepèin, tiròm fōra, Pepèin t ē un vigliâch.
– Pepèin mó chi t ciâma? – Chi’m ciâma? Nisûn.
Te s-céflen j urèc. – Che gh ē un quelchidûn!
– Terşeint! e gh în tót, Pepèin, bèle cuntē.
T ò dê dal vigliâch, mó te t l ē meritê.-
La Nèta la s bóta ch la pêr un falchèt,
e Pèpo al’ s drésa e al strambóca al banchèt
– Stà fêrma ch at cûnt! – La Nèta le sôrda.
L’ē lé ch la trampèla, la tîra la côrda.
Al sâch al se slîga, la gâta la bşìa
mó inâns d’andêr, la gh vōl fêr n’arlìa:
la dà na şgranfgnêda in t al nêş a Pepòun
che fîn ch al scàmpa al só nêş l ē un pevròun.
